Ι. Ν. Ζωοδόχου Πηγής Πρίνου: Η «Παραπονεμένη» Παναγιά… στο Δρακόνερο (βίντεο)

Ο ναός της Ζωοδόχου Πηγής στην τοποθεσία Δρακόνερο της κοινότητας Πρίνος Μυλοποτάμου λειτούργησε ως μοναστήρι από το πρώτο μισό του 16ου αιώνα, του οποίου ερείπια διακρίνονται τριγύρω. Η εκκλησία της Ζωοδόχου Πηγής της Παναγίας της Παραπονεμένης, όπως την έχουν ονοματίσει, στο Λατζιμά.

Η βροντώδης φωνή σωτηρίας του παλαιού ναού της Ζωοδόχου Πηγής στον οικισμό του Πρίνου, φτάνει για πολλά χρόνια σε… ώτα μη ακουόντων και ο εφημέριος της περιοχής Ευάγγελος Δερμιτζάκης και οι κάτοικοι, μπούχτισαν κάθε φορά από τις υποσχέσεις και τις αναβολές που παίρνουν όταν χτυπούν τις πόρτες των κρατικών υπηρεσιών και τις υπενθυμίσεις στους πολιτικούς παράγοντες…

Και αυτές οι υπενθυμίσεις αλλά και η κατάθεση επιστολών και άλλων εγγράφων, γίνονται τώρα και τριάντα ολόκληρα χρόνια, όμως, όλα έμειναν στα λόγια. Δικαίως, λοιπόν, της έχουν δώσει το όνομα «Παραπονεμένη Παναγιά». Σε κοντινή απόσταση από το σημείο που βρίσκεται η εκκλησία, έχουν ανεγερθεί τα τελευταία χρόνια και ο ναός του Ευαγγελισμού και το μνημείο των πεσόντων από τις περιοχές του Μυλοποτάμου, στις μάχες του Λατζιμά κατά την εισβολή των Γερμανών αλεξιπτωτιστών.

Η εγκατάλειψη της εκκλησίας της Ζωοδόχου Πηγής, κατασκευής του 1453, είναι εμφανής και ο πληθυσμός εκφράζει την έκπληξη του πώς παραμένει ακόμα όρθια με τα όσα φυσικά φαινόμενα ακολούθησαν.

Έκκληση του Εφημερίου για την διάσωση του ιστορικού μνημείου

«Επειγόντως απαιτούνται έργα αναστηλώσεων και επισκευών και απορώ πώς δεν έχει καταρρεύσει ακόμα με ένα σεισμό, είναι όμως έτοιμοι προς κατάρρευση οι τοίχοι», δηλώνει ο πατήρ Δερμιτζάκης.

«Επανειλημμένα έχουμε απευθυνθεί παντού και πρώτα στις υπηρεσίες της Αρχαιολογίας, οι μελέτες έχουν ωριμάσει αλλά πάλι στο ίδιο σημείο βρισκόμαστε. Πού πρέπει να απευθυνθούμε, τί πρέπει να κάνουμε για να σώσουμε αυτό τον θησαυρό στον τόπο μας;» διερωτάται.

Και βέβαια είναι τις περισσότερες φορές αδύνατο να απεμπλακεί ένα έργο από τα γρανάζια των αρχαιολογικών υπηρεσιών, που λειτουργούν σχεδόν πάντα κάτω από το… δικό τους καθεστώς. Ίσως αυτό το μνημείο να ευαισθητοποιήσει τα κύτταρά τους και επιτέλους να στρέψουν το ενδιαφέρον τους στη σωτηρία του ναού για να πάψει πια να είναι η Παναγία η Παραπονεμένη.

Θρησκευτικό μνημείο

Ο ναός της Ζωοδόχου Πηγής στην τοποθεσία Δρακόνερο της κοινότητας Πρίνος Μυλοποτάμου λειτούργησε ως μοναστήρι από το πρώτο μισό του 16ου αιώνα, του οποίου ερείπια διακρίνονται τριγύρω. Ο ναός είναι ιδιαίτερα σημαντικός για την αρχιτεκτονική του, που συνδυάζει υστερογοτθικά και μανιεριστικά στοιχεία με τυπικά ορθόδοξα, τη γλυπτική του, τις λίγες αλλά πολύ σημαντικές τοιχογραφίες του.

Θεωρείται ο μεγαλύτερος σταυροειδής ναός με τρούλο της εποχής του στην Κρήτη. Στο εσωτερικό του ναού υπάρχει ένα από τα ωραιότερα αρκοσόλια του 16ου αιώνα (Ενετικό ταφικό μνημείο) με οικόσημο των Τζαγγαρόλων, όπου απεικονίζεται η Έξωση των Πρωτόπλαστων Αδάμ και Εύας από τον Παράδεισο.

Το εσωτερικό του ναού στα δυτικά εφάπτεται σε σπήλαιο. Επίσης σώζεται τμήμα των τοιχογραφιών (Ασπασμός Πέτρου και Παύλου, Παναγία σε Θρόνο, μοναστές άγιοι κλπ) που δεικνύουν ότι ο δημιουργός τους ακολουθεί τις τάσεις της Κρητικής Σχολής Αγιογραφίας με κάποιες δυτικές επιδράσεις.

Αφιέρωμα για την Παναγιά την Παραπονεμένη από τον Νίκο Πολιουδάκη

Ένας ιερέας, ένας νεαρός ψάλτης, μια χωριανή ψάλτισσα, ένας συντοπίτης «υπεύθυνος» για το μανουάλι, ένας δημοσιογράφος και δύο συγγενείς του, που βρέθηκαν πριν μια εβδομάδα περίπου στον εσπερινό της Παναγίας της Ζωοδόχου Πηγής στον Πρίνο Ρεθύμνου, ήταν αρκετοί για να δώσουν εφήμερη ζωή στον «εγκαταλελειμμένο» και σχεδόν υπό κατάρρευση ναό. Στο μεταβυζαντινό (;) ναό της «Παραπονεμένης Παναγιάς» που εορτάζει κάθε χρόνο την Παρασκευή του Πάσχα, γίνεται λειτουργία κάθε χρόνο τέτοια μέρα, τον Δεκαπενταύγουστο και του Αγίου Φανουρίου (πιθανολογείται ότι μπορεί να ήταν αφιερωμένος ο ναός και σε αυτόν), μόνο και μόνο για να είναι στοιχειωδώς ενεργός. Πρόκειται για μνημείο της πολιτικής και θρησκευτικής μας κληρονομιάς, πραγματικά σπάνιο, το οποίο έχει αφεθεί στην τύχη του και τις κακουχίες του χρόνου, πάρα τις προσπάθειες «λίγων» για να σωθεί ό, τι δυνατόν περισσότερο.

Μέσα σε αυτούς τους λίγους πρωτοστατεί ο ιερέας της περιοχής, Πατήρ Ευάγγελος Δερμιτζάκης, ο οποίος μίλησε στο «Ρ» για τον ναό, εκφράζοντας μια κραυγή αγωνίας για την αναγκαιότητα να σωθεί αυτός: «Βρισκόμαστε στο ναό της Ζωοδόχου Πηγής. Φαίνεται ότι ήταν παλιό μοναστήρι. Παλιά, όταν βρισκόταν στην ακμή της οι άνθρωποι τη σέβονταν, με πολλή αγάπη. Δυστυχώς τώρα βρίσκεται στο στάδιο της κατάρρευσης. Το έργο το έχει αναλάβει η αρχαιολογία. Έχουν γίνει αρκετά υπομνήματα και έγγραφα προς αρμόδιες υπηρεσίες με σκοπό να τον αναστηλώσουμε, αλλά δυστυχώς θα καταρρεύσει. Είναι ένας ‘‘Νέος Μιστράς’’! Σε σχέση με την απέναντι εκκλησία, την Παναγία του Λατζιμά, που είναι ένα κόσμημα για την περιοχή μας, εδώ την ονομάζω ‘‘Παραπονεμένη Παναγιά’’. Μου θυμίζει εποχές επί Χότζα που είχαν κλείσει τις εκκλησιές. Η όλη εικόνα της δε μας τιμάει, διότι φρόντισαν οι παλιοί μας να κάνουν αυτό το κόσμημα, που δυστυχώς έπεσε στα χέρια μας…

Η τελευταία παρέμβαση στο ναό πρέπει να έγινε πριν από 33 χρόνια. Είχε καταρρεύσει ο τρούλος, όπου είχε βγει και μια συκιά. Έγινε και μέσα μια παρέμβαση πριν 15-20 χρόνια, κατά την οποία έβαλαν πλάκες. Για να μπορέσει να σωθεί αυτή η εκκλησία θα πρέπει, όπως μου είπανε, να υπάρξει ‘‘σπρώξιμο’’ προς το Υπουργείο, γιατί ναι μεν κάνουν φιλότιμες προσπάθειες και η κα Πετρούλα, που είναι στην αρχαιολογία και έχει αναλάβει το έργο, και ο κ. Γιαβιτζόγλου τώρα, αλλά ενώ κάποια στιγμή λένε ότι έχει ωριμάσει το έργο, στην πορεία φαίνεται ότι έχει ‘‘παραωριμάσει’’.

Υπάρχουν άλλες προτεραιότητες,  αλλά δε θα πρέπει να αφήσουμε το εκκλησάκι. Ο ρυθμός του είναι μοναδικός, λένε, σε όλη την Κρήτη. Κι όλη αυτή η περιοχή εκφράζει μια ομορφιά. Οι παλιοί μας έκτιζαν εκκλησάκια σε σημεία που να μη φαίνονται από τους πειρατές, αλλά και το πώς έχει φτιαχτεί δείχνει ότι κάποιοι διέθεσαν αρκετά χρήματα για αυτό το οικοδόμημα. Είχε βάλει η αρχαιολογία ταμπέλες με την ένδειξη ‘‘Προς Αρχαιολογικό Χώρο’’, αλλά τις βγάλαμε, διότι όταν ερχόταν εδώ ο τουρίστας έβλεπε τα πρόβατα μέσα, μέχρι και ποντικούς. Κρέμονταν οι ουρές τους όταν λειτουργούσαμε. Οι βοσκοί της περιοχής δεν προσέχουν καθόλου.

Ο δρόμος για να έρθει κάποιος εδώ δεν είναι καν δρόμος. Πήγαν κι αυτοί οι ‘‘κύριοι’’ και χτίσανε το ξενοδοχείο εδώ απέναντι που έκρυψε την εκκλησία, από το οποίο τώρα έχουν πάρει μέχρι και τα πλακάκια».

Στη συνέχεια ο Παπα-Βαγγέλης τόνισε τη σημασία που δίνουν οι ξένοι επισκέπτες σε τέτοια δημιουργήματα, ανεξαρτήτως θρησκείας, καθώς και την έκφραση της «ανταποδοτικής» πίστης που μπορούν να έχουν στο συγκεκριμένο μέρος. «Πέρυσι πχ έμενε εδώ κοντά μια γυναίκα ξένη, όχι ορθόδοξη, ανήκε σε άλλο δόγμα, που δεν μπορούσε να μείνει έγκυος. Κατέβηκε εντελώς τυχαία εδώ και έκανε την προσευχή της. Μετά από ειδοποίησε από την Αγγλία το Δράκο (σ. χωριανό) και του λέει: ‘‘Να σου πω ένα ευχάριστο; Είμαι έγκυος!’’. Δε διαφημίζω θαύματα, αλλά θέλω να πω ότι η χάρη Της είναι εκείνη η οποία ζωογονεί πραγματικά τις ανάγκες των ανθρώπων. Κι εμείς τι κάνουμε; Έχουμε ένα τέτοιο μνημείο και τα κουβεντιάζουμε κάθε φορά τα ίδια στην παραμονή της γιορτής της. Μετά κλείνει και πάλι η πόρτα. Χρειάζεται δουλειά», ανέφερε χαρακτηριστικά ο Παπα-Βαγγέλης, ενώ στη συνέχεια εξέφρασε την ευγνωμοσύνη του στη συνάδελφο Εύα λαδιά, που στο παρελθόν έχει κάνει αρκετά αφιερώματα στο εν λόγω μνημείο.

Έκλεισε την κουβέντα μας με το εξής: «Δεν μπορούμε κι εμείς να μπούμε σε ένα πρόγραμμα; Γιατί εδώ δεν γίνεται να κάνεις έναν έρανο να μαζέψεις 2000-3000 χιλιάδες. Εδώ χρειάζεται μια επέμβαση ‘‘δυνατή’’, αυτή που ξέρουν οι αρχαιολόγοι. Δεν μπορώ εγώ να το κάνω ή ένας μπετατζής. Ωστόσο, τόσα χρόνια είναι έτσι ο ναός κι όμως στέκεται, με σεισμούς, με καταποντισμούς, με χίλια δυο και δεν έχει καταρρεύσει. Ως πότε όμως; Κι όταν πέσει τι θα λέμε;».

Η αρχιτεκτονική του ναού

Για την αρχιτεκτονική του ναού μας μίλησε ο νεαρός ψάλτης του εσπερινού στο οποίο παραβρεθήκαμε, φοιτητής Αρχαιολογίας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών, Βασίλης Κισσανδράκης-Παπαδόπουλος, ο οποίος έχει λάβει μέρος σε ανασκαφές δύο χρόνια στην Αρχαία Ελεύθερνα και τρία στην Κνωσό, με το Αγγλικό Πανεπιστήμιο και το UCL. Συγκεκριμένα ανέφερε: «Έχουμε  τον τύπο του ελεύθερου σταυρού, χωρίς γωνιακά διαμερίσματα. Υπάρχει κι αλλού στην Κρήτη, αλλά σε αυτό το μέγεθος είναι ο μοναδικός σωζόμενος πλέον. Με τα κτίσματα (απομεινάρια βόρεια και νότια του ναού) που έχουμε, μπορούμε να υποθέσουμε ότι ήταν μοναστήρι.

Ο Τζερόλα (αρχαιολόγος-περιηγητής) στις αρχές του αιώνα δεν αναφέρει κάτι για αυτά, αλλά έκανε λεπτομερή καταγραφή, βγάζοντας και φωτογραφίες. Όσον αφορά μέσα τις τοιχογραφίες, είναι κυρίως μοναστικοί άγιοι και στρατιωτικοί, χωρισμένοι αριστερά και δεξιά. Πάνω από τον κοσμήτη το μαρμάρινο που διέτρεχε περίπου στο μέσο του τοίχου, δεν έχουμε μάλλον τοιχογραφίες, αν και έχει καταστραφεί ο τρούλος. Από κάτω, υπάρχουν διάφορες τοιχογραφίες γύρω γύρω. Έχουν σωθεί νομίζω 17 σε σπαράγματα. Από όσο έχω διαβάσει, δεν έχουν διασαφηνιστεί τα χρονικά πλαίσια κατασκευής του ναού, είναι περίπου στο μεταίχμιο βυζαντινής και μεταβυζαντινής περιόδου. Αν υποθέσουμε ότι είναι Κρήτη, ότι έχει αρκετά γοτθικά τόξα μέσα, ότι τα παράθυρα, ειδικά το νότιο, φέρνουν πολύ σε στοιχεία ενετικά ή τέλος πάντων δυτικοευρωπαϊκά, ότι οι τοιχογραφίες είναι ‘‘μανιουριστικές’’, μπορούμε να πούμε ότι έχει επηρεαστεί από την Ενετοκρατία που υπήρχε στην Κρήτη. Οι τοιχογραφίες έγιναν σίγουρα μετά τη βυζαντινή περίοδο, οπότε αν το έργο δεν έγινε τέλη του 15ου αιώνα, σίγουρα μέχρι το 1521, που έχουμε κι ένα χάραγμα στη νότια πύλη, είχε γίνει. Οπότε είναι ένας ναός βυζαντινός,-μεταβυζαντινός.

Μέσα, το αρκοσόλιο που έβαζαν πάνω τη σαρκοφάγο/ψευδοσαρκοφάγο, που δεν έχει σωθεί, είναι σπάνιο και έχει πάνω του οικόσημο της οικογένειας των Τσαγκαρόλων, γνωστής οικογένειας της εποχής. Οι τοιχογραφίες που δεν έχουν σωθεί, η αλήθεια είναι πως καταστρέφονται μέρα με τη μέρα. Στην Αγία Πρόθεση από πάνω αχνοφαίνεται μια μορφή του Ιησού Χριστού ως Αρχιερέως ή Αρχαγγέλου. Αυτή φαίνεται ως αποτύπωμα πλέον, δεν γράφεται καν στα βιβλία»

Αντί επιλόγου στο παρόν κείμενο θα χρησιμοποιήσουμε απλώς την τελευταία επισήμανση του νεαρού φοιτητή, που θεωρούμε ότι τα λέει όλα: «Αξίζει να σωθεί και σαν κτίσμα αρχιτεκτονικό, και σαν γλυπτός διάκοσμος, και φυσικά για τις τοιχογραφίες είτε τις συντηρημένες είτε τις ασυντήρητες. Πρόκειται για θησαυρό της πολιτιστικής και εκκλησιαστικής μας κληρονομιάς, με λειτουργική χρησιμότητα και αρχαιολογική αξία. Δεν είναι απλώς ένας ναός, είναι ένα μνημείο που πρέπει να σωθεί»

Oι κοινωνικές, οικονομικές και πολιτικές συνθήκες που επικράτησαν αυτές τις περιόδους επέβαλαν την οικοδόμηση μικρών και απλών γενικά ναών. Όμως χτίσθηκαν και συνθετότεροι ναοί, ιδιαίτερα σε ευημερούσες περιοχές ή σε Mονές, οι οποίοι, παρά τις αλόγιστες επισκευές, διατήρησαν το μνημειακό αρχιτεκτονικό τους μεγαλείο.

Oι βυζαντινοί ναοί της Kρήτης διακρίνονται στους εξής αρχιτεκτονικούς τύπους:

1. Mονόκλιτες, δίκλιτες και τρίκλιτες βασιλικές, που καλύπτονται με καμάρες. Στον τύπο των μονόκλιτων θολοσκεπών βασιλικών ανήκουν οι περισσότεροι τοιχογραφημένοι ναοί της Kρήτης. Στον ίδιο τύπο ανήκουν και οι μονόχωροι ναοί με τρούλο, συνήθως κυλινδρικό, όπως ο ναός του αγίου Eυτυχίου στο Xρωμοναστήρι Pεθύμνου, που χρονολογείται τον 11ο αιώνα και ο ναός του Σωτήρα Xριστού στην Eλεύθερνα Mυλοποτάμου, που χρονολογείται στα τέλη του 12ου αιώνα.

2. Σταυροειδείς ναοί με τρούλο, ελεύθερο ή εγγεγραμμένο. O τύπος του ελεύθερου ελληνικού σταυρού με τρούλο σχηματίζει συνήθως ισοσκελή σταυρό που φέρει μαζί με σφενδόνη τρούλο στη διασταύρωση των κεραιών, όπως ο ναός της Παναγίας στα Mυριοκέφαλα Pεθύμνου, που χρονολογείται στις αρχές του 11ου αιώνα, και ο ναός της Zωοδόχου Πηγής στη θέση Δρακόνερο του Πρίνου Mυλοποτάμου, που χρονολογείται στα μέσα του 16ου αιώνα. O τύπος του εγγεγραμμένου σταυρού με τρούλο σχηματίζει επίσης ισοσκελή σταυρό με τις διασταυρώσεις των καμαρών στο σημείο που υψώνεται ο τρούλος, πάντοτε με τύμπανο, στηριζόμενος σε τέσσερις πεσσούς ή κίονες. Tο σταυρικό σχήμα είναι εσωτερικά πολύ καθαρό. Aξιόλογα παραδείγματα είναι ο ναός του αγίου Δημητρίου στο ομώνυμο χωριό του Pεθύμνου, που χρονολογείται τον 11ο αιώνα, ο ναός του αγίου Γεωργίου στον Kαλαμά Mυλοποτάμου, που χρονολογείται τον 11ο-12ο αιώνα, και ο ναός του αγίου Iωάννου στην Eπισκοπή Mυλοποτάμου, που χρονολογείται μεταξύ του 13ου και 14ου αιώνα. Λιγότερο εμφανίζονται οι σταυρεπίστεγοι ναοί, στους οποίους οι άνισες καμάρες τέμνονται εγκάρσια και δημιουργούν συμβολικά το σχήμα του σταυρού, και ελάχιστα ο τύπος με την υπερυψωμένη εγκάρσια καμάρα, που προεξέχει έντονα στα πλάγια.

Eκτός από τους τύπους αυτούς, υπάρχουν κι άλλες μικρότερες ποικιλίες, που αφορούν, μάλιστα, στους μονόχωρους θολωτούς ναούς, οι οποίες οφείλονται τις περισσότερες φορές σε μεταγενέστερες προσθήκες στα αρχικά κτήρια. Aξίζει ακόμη να σημειώσουμε ότι σε μερικούς ναούς, που σώζονται από την περίοδο της Bενετοκρατίας, υπάρχουν γοτθικά θυρώματα και πεταλοειδή παράθυρα με τους ανάγλυφους χαρακτήρες της διακοσμητικής τέχνης της Δύσης, όπως στο καθολικό της Aγίας Eιρήνης Pεθύμνου, στον ναό της Zωοδόχου Πηγής στον Πρίνο Mυλοποτάμου και αλλού. Eπίσης σε αρκετούς βυζαντινούς ναούς, στον εσωτερικό και τον εξωτερικό τους χώρο, σώζονται τάφοι, όπως και στις παλαιοχριστιανικές βασιλικές. Στο εσωτερικό των ναών έθαπταν τους κτήτορες και τους κληρικούς, είτε σε τάφους στο δάπεδο, είτε σε αψιδωτές κόγχες στον τοίχο, που ονομάζονταν αρκοσόλια. Στον εξωτερικό τους χώρο έθαπταν τους κληρικούς και τους λαϊκούς, όπως στο καθολικό του μετοχίου της μονής Kαρακάλου στις Mαργαρίτες, στο καθολικό της μονής Tιμίου Προδρόμου Aτάλης Mπαλή, στον ναό της Zωοδόχου Πηγής στον Πρίνο Mυλοποτάμου κ.α.

Οδοιπορικό στον Ι. Ν. Ζωοδόχου Πηγής Πρίνου – Η «Παραπονεμένη» Παναγια στο Δρακόνερο

Πληροφορίες από cretanbeaches.com, rethemnosnews.gr, imra.gr

About Author